۳۱ اردیبهشت, ۱۴۰۴دسته‌بندی گزارش ویژه
اصلاح قسامه به‌عنوان یکی از نهادهای مهم حقوقی، نیازمند تغییرات اساسی و هم‌راستایی با اصول دادرسی عادلانه، حقوق بشر، و پیشرفت‌های علمی است
کانون حقوق بشر ایران، چهارشنبه ۳۱ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ – در نظام قضایی ایران، هنوز هم احکام مرگ بر پایه «قسامه» صادر می‌شود؛ شیوه‌ای قدیمی و فقهی که با وجود پیشرفت‌های علمی و حقوقی، همچنان به عنوان یکی از راه‌های اثبات قتل عمد به رسمیت شناخته می‌شود. این در حالی است که قسامه نه تنها از منظر حقوقی و عرفی، بلکه حتی از نظر شرعی نیز مورد تردید جدی است. داستان‌هایی مانند «ابراهیم» و «علی»، دو جوانی که تنها به‌واسطه قسم خوردن افرادی ناشناس در آستانه چوبه دار قرار گرفتند، زنگ خطری جدی درباره عدالت کیفری در ایران است.
دو نمونه مشمول قسامه شدن
ابراهیم شاعری در رابطه با مشمول قسامه شدن می‌گوید:
«سعی کردم دفاعیات خودم را ارائه دهم، از جمله نقطه‌زنی موبایل، نبود شاهد و دیگر دلایل را برای بی‌گناهی خودم مطرح کردم. اما در سال ۱۴۰۰ قاضی شعبه کیفری استان تشخیص به قسامه داد و ۵۰ نفر آمدند و حکم قصاص برای من صادر شد. بعد از منع تعقیب و دو بار برائت و بعد از ۱۰ سال، با قسم ۵۰ نفر به من قصاص دادند… با چند نفر از این افراد که علیه من سوگند خوردند، در ارتباطم و حتی به آنها گفتم برای ملاقات به زندان بیایند، رئیس زندان هم با آنها صحبت کرد. وقتی که رفتند پیغام دادند ما یک میلیارد و نیم پول می‌خواهیم تا قسم خود را پس بگیریم. یعنی نفری ۵۰۰ میلیون می‌خواستند تا قسمی را که علیه من یاد کردند، بردارند. جان ما برایشان تبدیل به تجارت شده و از همین ۵۰ نفر هم شما ۱۰ نفر را تصادفی انتخاب کنید، هیچ‌کدام من را نمی‌شناختند».
علی فولادی متهمی که تا دم اعدام با شیوه قسامه رفته بود، در این رابطه می‌گوید:
«شامل قسامه شدم و ۵۰ نفر از بستگان نسبی و سببی مقتول به دادگاه آمدند تا روی قرآن دست بگذارند که قتل کار من بوده است. گاهی در بین این قسامه‌ها از خودم دفاع می‌کردم، به همین دلیل هم تعداد آنها ریزش می‌کرد و دوباره آدم‌های جدید می‌آمدند. در نهایت در سال ۹۹ بر اساس همین سوگند‌ها، حکم قصاص قطعی شد و باید خودم را آماده اجرای حکم می‌کردم. جالب اینجاست هیچ‌کدام از آنها، شاهد وقوع جرم نبودند. بیشتر آنهایی که برای سوگند‌خوردن آمده بودند، اصلا من را نمی‌شناختند. قاضی از آنها می‌پرسید علی فولادی را می‌شناسید؟ آنها می‌گفتند نه. می‌پرسید اگر او را ببینید نمی‌شناسید؟ باز جوابشان نه بود. با همین روش به من حکم دادند. حتی دو روز در قرنطینه بودم تا برای اجرای حکم آماده شوم، اما خدا خواست و یک نفر از آن 50 نفر به دلیل عذاب وجدان آمد و قسمش را پس گرفت. چهار سال از آن روز می‌گذرد و دلیل زنده‌ماندنم پس‌گرفتن همان یک قسم است. پرونده‌ام دوباره به دیوان رفته است».
مهدی حسنی؛ رد سومین درخواست اعاده دادرسی ؛ جان یک زندانی سیاسی در خطر فوری اعدام
یکی از اصلی‌ترین مسائلی که در بحث قسامه باید مورد توجه قرار گیرد، اثربخشی این نهاد در اثبات جرم است. در دنیای امروز که نظام‌های حقوقی مدرن تأکید زیادی بر شواهد و مدارک مستند دارند، استفاده از سوگند به‌عنوان یک ابزار اصلی برای اثبات قتل، می‌تواند مشکلات عدیده‌ای را به‌دنبال داشته باشد. سوگند افراد، که اغلب فاقد پشتوانه علمی یا مستند است، نمی‌تواند جایگزین شواهد و مدارک قانونی مانند شهادت معتبر، مدارک فیزیکی و یا فناوری‌های نوین مانند آزمایش DNA شود.
به‌طور خاص، سوگند ۵۰ نفر از بستگان شاکی به‌طور قطع نمی‌تواند به‌عنوان یک دلیل قطعی برای اثبات قتل محسوب شود. این امر به‌ویژه در جوامع سنتی و قبلی که روابط خانوادگی و طایفه‌ای بسیار قوی هستند، موجب می‌شود که افراد تحت تأثیر احساسات یا منافع شخصی به سوگند خوردن بپردازند، حتی اگر حقیقت خلاف آنچه که در سوگند گفته شده باشد، باشد. در چنین شرایطی، اجرای قسامه می‌تواند موجب صدور احکام ناعادلانه و تضییع حقوق فردی افراد بی‌گناه شود.
از این‌رو، یکی از پیشنهادات اصلی برای اصلاح قسامه، جایگزینی آن با شیوه‌های علمی و مستندتر است که در آنها از فناوری‌های نوین، مدارک مستند و شواهد معتبر برای اثبات جرم استفاده شود. به‌عنوان مثال، استفاده از آزمایشات علمی مانند DNA، مشاهدات و شهادت‌های دقیق و معتبر، می‌تواند در کنار سایر معیارهای قانونی، پایه‌گذار صدور حکم‌های عادلانه‌تر باشد.
ـ قسامه و چالش‌های حقوقی دادرسی عادلانه
نهاد قسامه همچنین با چالش‌های اساسی در زمینه دادرسی عادلانه مواجه است. در دادرسی‌های کیفری، حق دفاع متهم، حق برگزاری محاکمه عادلانه و مستقل، و حق دسترسی به شواهد و مدارک، از جمله اصولی است که باید در هر سیستم قضائی رعایت شود. قسامه به‌ویژه در مواردی که هیچ شواهد مستندی برای اثبات جرم وجود ندارد، زمینه‌ساز نقض این اصول می‌شود.
در بسیاری از موارد، شاکی بدون آنکه اثبات کرده باشد که قتل به‌طور قطعی توسط متهم انجام شده، می‌تواند از طریق سوگند ۵۰ نفر از بستگان خود، متهم را محکوم کند. این امر برخلاف اصول دادرسی عادلانه است و ممکن است متهمی که به‌هیچ‌وجه مسئولیت قتل را بر عهده ندارد، تحت تأثیر یک سری سوگندهای نادرست و تحت فشار قرار گیرد. علاوه‌براین، در نظام‌های حقوقی مدرن، هیچ فردی نباید به‌طور خودکار ملزم به اثبات بی‌گناهی خود باشد؛ بلکه شاکی یا دادستان باید توانایی اثبات جرم را در دست داشته باشد.
بنابراین، برای ارتقای عدالت در سیستم قضائی ایران، ضروری است که قسامه به‌عنوان ابزاری غیرقطعی برای اثبات جرم و صدور حکم، مورد بازنگری قرار گیرد و جایگزین‌های مناسبی برای آن در نظر گرفته شود.
ـ آثار اجتماعی و فرهنگی قسامه در جامعه ایران
نهاد قسامه علاوه بر چالش‌های حقوقی و فقهی، تأثیرات عمیقی بر جامعه و فرهنگ ایرانی دارد. در جوامع سنتی و طایفه‌ای، قسامه می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تسویه‌حساب‌های شخصی، طایفه‌ای یا قومی مورد استفاده قرار گیرد. در چنین جوامعی که روابط خانوادگی و قبایلی نقش برجسته‌ای ایفا می‌کنند، ممکن است افراد برای دفاع از منافع خانواده یا قبیله خود، قسم بخورند که چیزی را دیده‌اند یا می‌دانند، حتی اگر حقیقت خلاف آن باشد.
این امر می‌تواند موجب تضییع حقوق متهم و صدور احکام ناعادلانه شود. به‌عنوان مثال، در مناطقی که فشارهای اجتماعی و فرهنگی بر افراد سنگینی می‌کند، ممکن است شاکی یا ولی دم تحت تأثیر افکار عمومی، تصمیمات غیرمنطقی بگیرند و افراد بی‌گناهی را محکوم کنند. این مشکل به‌ویژه در جوامع مختلف ایران که هنوز برخی از باورها و سنت‌های قبلی تأثیرگذار هستند، پررنگ‌تر می‌شود.
از این‌رو، اصلاح قسامه باید با توجه به واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی صورت گیرد. باید با افزایش آگاهی‌های عمومی، ترویج فرهنگ صلح و دوستی، و تقویت اصول دادرسی عادلانه در بین مردم، از سوءاستفاده‌های احتمالی از این نهاد جلوگیری کرد.
برای بهبود و اصلاح نهاد قسامه، چند پیشنهاد قابل توجه مطرح است:
استفاده از شواهد علمی و فناوری‌های نوین: در موارد قتل عمد، استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته مانند آزمایش DNA، اسکن‌های پزشکی و سایر فناوری‌های علمی می‌تواند به‌عنوان شواهدی قطعی برای اثبات جرم مورد استفاده قرار گیرد. این امر نه‌تنها از دقت و صحت احکام می‌کاهد، بلکه به عدالت نزدیک‌تر می‌شود.
تقویت دادرسی بر اساس شواهد مستند: به‌جای تکیه بر سوگند، باید بیشتر به مدارک و شواهد مستند و معتبر توجه شود. شهادت شاهدان معتبر، گزارش‌های پزشکی قانونی و سایر شواهد علمی باید جایگزین سوگندهای ناپایدار و غیرقابل اعتماد شوند.
آموزش و آگاهی‌بخشی در جوامع سنتی: با توجه به اینکه بسیاری از مشکلات قسامه در جوامع سنتی و طایفه‌ای به‌وجود می‌آید، باید تلاش‌های بیشتری برای آموزش و آگاهی‌بخشی در زمینه حقوق و قوانین صورت گیرد. این اقدامات می‌توانند از سوءاستفاده از قسامه و تداوم رویه‌های ناعادلانه جلوگیری کنند.
بازنگری در اصل «حق دفاع متهم»: باید اطمینان حاصل کرد که در تمامی مراحل دادرسی، حق دفاع متهم به‌طور کامل رعایت شود. برای مثال، متهم باید فرصت کافی برای ارائه شواهد و دفاع از خود داشته باشد و تنها بر اساس سوگند 50 نفر محکوم نشود.
ضرورت تغییرات اساسی در نهاد قسامه، نهادی مانده از قرون گذشته
در نهایت، قسامه اگرچه در شرایط خاصی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای صدور حکم در موارد قتل عمد عمل کند، اما این نهاد نیاز به بازنگری و اصلاحات اساسی دارد. در شرایط کنونی، با توجه به تحولات حقوقی و فناوری‌های نوین، نیاز به استفاده از روش‌های علمی و شواهد مستندتر در فرآیند دادرسی احساس می‌شود. اصلاح قسامه به‌عنوان یکی از نهادهای مهم حقوقی، نیازمند تغییرات اساسی و هم‌راستایی با اصول دادرسی عادلانه، حقوق بشر، و پیشرفت‌های علمی است.
این نتیجه‌گیری بیانگر لزوم تغییر در نهاد قسامه است و باید در نظر داشت که این اصلاحات به ارتقای کیفیت دادرسی‌ها و حفظ حقوق انسانی در سیستم قضائی ایران کمک خواهد کرد. این مهم تنها با تغییرات اساسی و پایه‌ای در ساختار کل حاکمیت به نتیجه خواهد رسید.
کانون حقوق بشر ایران را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:
تلگرام / ایکس / اینستاگرام / یوتیوب / فیسبوک
.jpg)
.jpg)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر