احمد شاملو؛ از سپیده‌دم شعر تا غروب استبداد

۲ مرداد, ۱۴۰۴دسته‌بندی گزارش ویژه

پس از سقوط دیکتاتوری سلطنتی، احمد شاملو از نخستین کسانی بود که نسبت به سرکوب فزاینده در دیکتاتوری مذهبی هشدار داده و مرزبندی صریح و آشکاری با رسانه‌ها و تمامی ارکان این حاکمیت داشت

کانون حقوق بشر ایران، پنج‌شنبه ۲ مردادماه ۱۴۰۴ – احمد شاملو از برجسته‌ترین چهره‌های هنر معاصر ایران است که با خلق شعر سپید، سبکی نو و مستقل از وزن و قافیه در شعر فارسی بنیان نهاد و انقلابی در شعر نو پس از نیما یوشیج به‌وجود آورد. او تنها به شعر بسنده نکرد و در زمینه‌هایی چون ترجمه، نویسندگی، فیلمنامه‌نویسی، روزنامه‌نگاری و گردآوری فرهنگ عامه نیز فعالیت گسترده‌ای داشت. محتوای آثار شاملو سرشار از مفاهیم انسانی و سیاسی بود و او همواره در برابر نظام‌های استبدادی ایستادگی می‌کرد؛ موضوعی که باعث سانسور و فشارهای مداوم بر او و آثارش شد.

احمد شاملو، معمار واژه‌ها و وجدان بیدار جامعه

 احمد شاملو، شاعر، نویسنده، مترجم و روزنامه‌نگار برجسته معاصر، در ۲۱ آذر ۱۳۰۴ در تهران متولد شد و در ۲ مرداد ۱۳۷۹ در کرج درگذشت. وی بنیان‌گذار شعر سپید در زبان فارسی است و نام هنری‌اش «الف. بامداد» یا «الف. صبح» بود. به دلیل فعالیت‌های ادبی و فرهنگی‌اش، او را یکی از اثرگذارترین چهره‌های قرن معاصر ایران می‌دانند.

پدر احمد شاملو افسر ارتش بود و خانواده‌اش به‌دلیل مأموریت‌های نظامی در شهرهای مختلف زندگی می‌کردند. شاملو تحصیلات دبیرستانی خود را به پایان رساند، اما به‌دلیل شرایط زندگی، از ادامه تحصیل بازماند و زود وارد دنیای ادبیات و روزنامه‌نگاری شد.

در سال ۱۳۲۵ با نیما یوشیج آشنا شد و مدتی از آموزه‌های او بهره برد. اما از سال ۱۳۲۹ و پس از آشنایی با فریدون رهنما، مسیر شعری‌اش به‌سمت استقلال سبکی پیش رفت. اولین آثار مهم او، از جمله شعر «از شکوفه سرخ یک پیراهن»، در همین دوره منتشر شد. مجموعه «هوای تازه» در سال ۱۳۳۶ موقعیت احمد شاملو را به‌عنوان شاعری نوآور تثبیت کرد.

شاملو با آیدا سرکیسیان در سال ۱۳۴۳ ازدواج کرد که این زندگی تا پایان عمر شاملو ادامه داشت. آیدا نقش مهمی در فعالیت‌های هنری شاملو ایفا کرد و همچنان به انتشار آثار او ادامه می‌دهد.

در دوره دیکتاتوری پهلوی، احمد شاملو ۳‌بار بازداشت شد و همواره تحت فشار نیروهای امنیتی قرار داشت. فعالیت فرهنگی گسترده او شامل ترجمه، تدوین و نگارش آثار ادبی متعددی بود. یکی از مهم‌ترین پروژه‌هایش، گردآوری و تدوین فرهنگ عامیانه مردم ایران با عنوان مجموعه «کوچه» است که اثری منحصربه‌فرد در ادبیات فارسی به‌شمار می‌رود.

احمد شاملو سال‌های پایانی عمرش را با بیماری دیابت و محدودیت‌های شدید حکومتی گذراند. در اردیبهشت ۱۳۷۶ پای راستش را از زانو قطع کردند، اما همچنان به کارهای پژوهشی ادامه داد.

مراسم تشییع پیکرش با حضور هزاران نفر برگزار شد. با این حال، طی سال‌های بعد مراسم یادبود او با برخورد امنیتی مواجه شد و مزارش بارها مورد تعرض قرار گرفت.

جایگاه بی‌مانند شاملو در ادبیات ایران

احمد شاملو، شاعر آزادی و روشنایی در تاریکی تاریخ

احمد شاملو در آغاز تحت تأثیر نیما یوشیج به شعر نو گرایش یافت و رابطه نزدیکی با او داشت. اما آشنایی با فریدون رهنما باعث دگرگونی فکری او شد و به خلق سبک شعر سپید انجامید؛ سبکی که در آن اندیشه، رها از وزن و قافیه، شکوفا می‌شود. دکلمه‌های شاملو، مانند «کاشفان فروتن شوکران»، بسیار تأثیرگذار بود. او همچنین سال‌ها بدون حمایت، فرهنگ‌نامه‌ای بزرگ از واژه‌های عامیانه با عنوان «کتاب کوچه» تألیف کرد که بسیاری از مجلدهای آن حتی پس از مرگش منتشر شدند.

مجموعه اشعار منتشر شده احمد شاملو عبارتست از ؛ قطعنامه ؛ آهنگ های فراموش شده ؛ بیست و سه ؛ هوای تازه ؛ باغ آینه ؛ لحظه ها و همیشه؛ آیدا در آینه ؛ آیدا ؛ درخت و خنجر و خاطره ؛ ققنوس در باران ؛ مرثیه های خاک ؛ شکفتن در مه ؛ ابراهیم در آتش ؛ دشنه دردیس ؛ ترانه های کوچک غربت ؛ مدایح بی صل ؛ در آستانه ؛ حدیث بیقراری ماهان

خلق شاهکار فرهنگ‌نامه فولکلوریک کتاب کوچه

«کتاب کوچه» بزرگ‌ترین اثر پژوهشی احمد شاملو در حوزه فرهنگ عامه مردم ایران است؛ دایره‌المعارفی از ضرب‌المثل‌ها، باورها، اصطلاحات، قصه‌ها، چیستان‌ها و خواب‌گزاری‌ها که شاملو بیش از سه دهه برای نگارش آن کوشید. این اثر که با سانسور و عدم حمایت رسمی روبه‌رو بود، با همکاری همسرش آیدا سرکیسیان تدوین شد و پس از مرگ احمد شاملو نیز توسط او ادامه یافت. تاکنون ۱۴ جلد از این فرهنگ‌نامه منتشر شده که یکی از آن‌ها ویژه قصه‌هاست. شاملو با وجود از بین رفتن بخشی از فیش‌ها و یادداشت‌ها، بارها آن‌ها را با زحمت بازنویسی کرد. «کتاب کوچه» سندی ماندگار از زبان، ذهن و زندگی توده مردم ایران است.

شاملو، شاعری که مرزهای شعر و اندیشه را شکست

ترجمه آثار زیادی از هنرمندان جهان از احمد شاملو به جا مانده که به معنی دقیق کلمه نمیتوان نام ترجمه برآنها نهاد اغلب محتوای بازنویسی و باز سرایی دارند که در زیر به برخی از انها اشاره میشود .

غزل غزل‌های سلیمان ؛ هم‌چون کوچه‌یی بی‌انتها ؛هایکو، شعر ژاپنی ؛ سیاه همچون اعماقِ آفریقای خودم ؛ ترجمه و اجرای اشعاری از لنگستون هیوز ؛ سکوت سرشار از ناگفته‌هاست ؛ ترجمه آزاد و اجرای اشعاری از مارگوت بیکل ؛ چیدن سپیده دم ؛ ترجمه آزاد و اجرای اشعاری از مارگوت بیکل ؛ درخت سیزدهم اثر آندره ژید ؛ سی‌زیف و مرگ اثر روبر مرل با فریدون ایل‌بیگی ؛ مفتخورها اثر گرگه چی‌کی. با انگلا بارانی ؛ نصف شب است دیگر دکتر شوایتزر، اثر ژیلبر سسبرون

رمان و فیلم‌نامه هایی زیادی نیز در کارنامه هنری ایشان وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از ؛ داستان زن پشت در مفرغی ؛ زیر خیمه گر گرفته شب ؛ درها و دیوار بزرگ چین ؛ میراث ؛ پسران مردی که قلبش از سنگ بود ؛ برزخ ؛ زنگار ؛ افسانه هفتاد و دو ملت ؛ پابرهنه ها ؛ قصه های من و بابام ؛ زهرخند ؛ لبخند ؛شازده کوچولو ؛ گل گمیش و …

احمد شاملو در ادبیات کودکان نیز آثار ارزشمند و بی همتایی خلق کرده و قصه ها و شعرهای زیادی نیز برای آنها سروده که برخی از انها عبارتند از ؛ قصه خروس ؛ قصه هفت کلاغون ؛ پریا ؛ ملکه سایه ها ؛ چی شد که دوستم داشتن ؛ دختران ننه دریا ؛ دروازه بخت ؛ داستان یل و اژدها ؛ مردی که لب نداشت و …

فعالیت های زیاد هنری و ادبی دیگر در زمینه مطبوعات و سردبیری نشریات و روزنامه ها همچنین تهیه فیلم های گوناگون و پرداختن به اشعار حافظ و بابا طاهر و … داشت که برای اختصار از آنها می گذریم

از زندان تا انزوا؛ احمد شاملو و نبرد بی‌امان با دیکتاتوری‌ها

پس از کودتای ۲۸ مرداد و حاکم شدن فضای سنگین اختناق در ایران، مأموران ساواک دست به ضبط و نابودی مجموعه‌ای از اشعار و دست‌نوشته‌های ارزشمند احمد شاملو زدند. او نیز دستگیر و به زندان قصر منتقل شد. در این دوران سخت، احمد شاملو علاوه بر سرودن شعر، به نگارش دستور زبان فارسی و قصه‌ای بلند به سبک امیر ارسلان و ملک بهمن مشغول بود که این اثر نیز در جریان انتقالش بین زندان‌ها از میان رفت. در زندان با وارتان سالاخانیان که داغ سوختگی تنش را داشت، دیدار کرد و تحت تأثیر او شعری سرود.

در همان ایام، مأموران چاپخانه، مجموعه شعر «آهن‌ها و احساس» را به آتش کشیدند و به نابودی ترجمه‌های شاملو از جمله «طلا در لجن» اثر ژیگموند موریس، بخش‌هایی از «مردی که قلبش از سنگ بود» و بسیاری از یادداشت‌های مرتبط با «کتاب کوچه» دست زدند.

پس از سقوط دیکتاتوری سلطنتی، احمد شاملو از نخستین کسانی بود که نسبت به سرکوب فزاینده در دیکتاتوری مذهبی هشدار داد. او مرزبندی صریح و آشکاری با رسانه‌ها و تمامی ارکان این حاکمیت داشت و ترجیح داد در انزوا و گوشه‌گیری به سر ببرد. از آثار برجسته او در این دوران، شعر «در این بن‌بست» است که با بیت ماندگار «دهانت را می‌بویند، مبادا گفته باشی دوستت دارم!» آغاز می‌شود.

در سال‌های ۱۳۵۸، مجموعه اشعار سیاسی خود به نام «کاشفان فروتن شوکران» را با صدای خودش خواند و به صورت کتاب و نوار صوتی منتشر کرد؛ از جمله شعری که درباره مرگ وارتان است و به دلیل فشار سانسور با نام «مرگ نازلی» منتشر شد.

از آغاز دهه ۶۰، با محدودتر شدن فضای سیاسی، چاپ آثار شاملو متوقف شد، اما خود او به ترجمه، تألیف و سرودن شعر ادامه داد و مجموعه شعرهایی از جمله مدایح بی‌صله، درآستانه، حدیث بی‌قراری ماهان را سرود. وی به ویژه روی تدوین «کتاب کوچه» با همکاری همسرش آیدا متمرکز شد. همچنین ترجمه رمان «دن آرام» را پی‌گرفت.

آثار شاملو بیش از هر چیز بازتاب‌دهنده بینش انسانی، آزاداندیشی و مقاومت او در برابر دو دیکتاتوری است. او با نبوغ ادبی و اشعار زیبایش، به ویژه در وصف جان‌باختگان راه آزادی، در قلب و ذهن همه آزادیخواهان ایران زنده مانده است.

احمد شاملو، شاعر آزادی و روشنایی در تاریکی تاریخ

بی‌تردید احمد شاملو از آن شاعرانی است که نام و یاد و آثار گرانبهای او همواره در تارک فرهنگ و ادب ایران زمین خواهد درخشید. انسانیت و مکتب بشردوستانه او هرگز فراموش نخواهد شد . ستیز و نبرد و ایستادگی او در برابر هر نوع دیکتاتوری مشعل فرا راه هر شاعر و هنرمندی خواهد شد . درک عمیق و دانش و فرهنگ او چراغ راهنمای هر نویسنده و پژوهشگری خواهد شد و شاهکار او در سبک شعر سپید در تاریخ فرهنگ و ادب ایران زمین جایگاه ویژه‌ای بخود اختصاص داد . در ایران زمین در منطقه و جهان به نیکی و ستایش از او یاد خواهد شد و برای هر جوینده‌ای درسی به فراخور خواهد داشت . جویندگان آزادی و انسانیت از او جوانمردی و آزادگی فراخواهند گرفت ؛ عاشقان شعر و ادبیات نیز از او بهترین ایده ها و سبک ها را در شعر و ادبیات خواهند آموخت و …

باشد که با فرارسیدن آزادی مردم ایران زمین قدر و جایگاه و ارزش این هنرمند بزرگ وارسته بدرستی بجا آورده شود.

کانون حقوق بشر ایران را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:
تلگرام / ایکس / اینستاگرام / یوتیوب / فیسبوک

اشتراک: